ANTUN BRANKO ŠIMIĆ

„U srazu sa svijetom, u dosluhu sa zvijezdama“

                                                 .

“Ja sam krik u noći crn i nepoznat”¹

*

Kratak i intenzivan poput pjesme bio je život Antuna Branka Šimića, najznačajnijeg pjesnika hrvatskog ekspresionizma. Napuštajući svijet s nepunih 27 godina, iza sebe je ostavio zvjezdani trag, nove umjetničke dosege i opomenu za naraštaje koji dolaze: Čovječe, pazi da ne ideš malen ispod zvijezda!² Po svojoj je opomeni i sam živio: beskompromisno predan pjesništvu i umjetnosti, svijetom je hodao velik i zagledan u zvijezde. “Javio se i nestao kao meteor. Ostala je svjetlost” – ovako će slikovito i sa sjetom zapisati o pjesniku Jure Kaštelan, vjerni proučavatelj Šimićeva života i djela.

.

RAĐANJE PJESNIKA

Rođen u Drinovcima 1898. u mnogobrojnoj imućnoj obitelji, Šimićeva je dječja duša upijala ljepote i mirise čistoga i ujedno surovoga hercegovačkog krajolika na prijelazu stoljeća. Prve pjesme, nastale u dječačkoj dobi, pjesme su zavičaja i idiličnoga pastoralnog sadržaja, a odlikuje ih ujednačen ritam i rima. Iako će ih se zreli Šimić kasnije odreći, donekle i s gnušanjem, one ipak odražavaju pjesnikovu lirsku toplinu i fini senzibilitet, koji će naposljetku i odrediti njegov daljnji put.

                                                                                        .

Himnos

                                                                                        .

Miriše grožđe i smilje
Tamo u našemu selu… Posvuda
prolazi jesen
U ruhu žutu i bijelu;
Plodove raznosi, daje, Dariva
polja i gaje.

                       .

…Tihano došla sam evo
Iz jednih neznanih strana,
U plaštu klasove nosim
I šipke s tananih grana…
Pjevuca tihano, – tiše
I granom smokovom njiše.

                         .

Na nebu modrom eno
Sjajna se preliva duga
I svirka flauta bruji
Sred malog zelenog
luga… To himnos jeseni
ori –  I šipak i grožđe zori.

                                                                                    .

Kao dijete katoličke obitelji, A. B. Šimić pohađao je katoličku gimnaziju kod franjevaca, gdje je završio tri razreda. U franjevačkoj se knjižnici susreo s djelima Preradovića, Vidrića, Kranjčevića i Matoša, od kojih će mu potonji jedno vrijeme biti putokaz i uzor u pjesništvu. Gonjen mladenačkim buntom, naprasno napušta franjevce te upisuje 4. razred građanske gimnazije u Mostaru, što je, sasvim očekivano, izazvalo raskol u izrazito tradicionalnoj obitelji. Razmetni sin, kako će kasnije sam sebe nazvati, tu se nije smirio – posve nepoznati motivi nose ga u Vinkovce, gdje završava 4. i 5. razred gimnazije.

Uporedo sa školovanjem, piše i objavljuje svoje pjesme u tadašnjim književnim časopisima – u đačkoj katoličkoj Luči, gdje mu je objavljena prva, Zimska pjesma, a nakon toga u Griču, Pobratimu i Književnim novinama.

                                                                                           .

Grad na Bosutu bio mu je, kako se pokazalo, samo kratka zabilješka u biografiji. Šimić iz Vinkovaca odlazi u Zagreb, gdje završava 6. i 7. razred gimnazije. Godine 1917. upisuje i 8. razred, ali ga ne završava. Ta 1917. godina pokazat će se prijelomnom u životu mladoga pjesnika. Unatoč nerazumijevanju okoline, a odlučan u namjeri da se posveti umjetnosti i pjesništvu, napušta stroge okvire formalnoga obrazovanja i krajem godine objavljuje prvi broj svoga književnog časopisa, znakovito nazvanoga Vijavica. Ovaj list za umjetnost i kulturu, kako je glasio podnaslov i odrednica časopisa, bavio se europskim ekspresionistima, pronosio ideje Nietzschea, Strindberga, Crocea i Bahra, i zanosio se književnošću Dostojevskoga i Hamsuna. U Vijavici Šimić objavljuje svoje oglede o umjetnosti, a njegov tekst Namjesto svih programa (1917.) temelj je novoga izričaja u pjesništvu. Objavljujući kritike svojih suvremenika, nerijetko nailazi na neodobravanje javnosti. Štoviše, njegove se kritike nazivaju nepravednima, jer se Šimić bez zadrške obrušava na književnike kojima se nekada oduševljavao, primjerice na Vidrića i Nazora. Beskompromisna iskrenost dovela ga je u brojne sukobe s okolinom. S odmakom vremena, može se reći da je Šimićeva naizgled gruba kritika drugih proizašla iz njegovih strogih zahtjeva prema samomu sebi kao pjesniku – obrušio se zapravo na jednu minulu poetiku, a ne na navedene autore osobno.

                                                                                            .

Osim konkretnih događaja koji su obilježili Šimićevu 1917. godinu, dogodio se i prevrat u njegovu pjesničkom izrazu. Novi Šimić odbacuje dotadašnju posvećenost vezanom stihu, krutoj formi i ritmu pjesme, a prigrljuje slobodan stih, verso libre, koji je posljedica njegova zaokreta prema ekspresionizmu. Vidljiv je i utjecaj Der Sturma, kultnog berlinskog lista toga vremena, čijom je krilaticom Šimić bio zanesen: “Umjetnost nije prosta imitacija prirode, nego ekspresija unutarnjeg doživljaja”. Nakon Vijavice, koja izlazi u četiri broja, Šimić s Nikom Milićevićem i Gustavom Krklecom izdaje časopis Juriš, koji se naslanja na iste, ekspresionističke tendencije, i dalje po uzoru na Der Sturm. Ovdje Šimić čini konačan odmak od Matoša kao svog pjesničkog oca i gradi svoj autentični izraz.

                                                                                     .

Kako će sam kasnije zapisati u svojim ogledima, svi su dobri umjetnici zapravo ekspresionisti, jer daju ekspresiju svojih impresija. (Berlinski Sturm ili nova umjetnost germanska, Novine, 1917.) Prema tomu, riječi treba da se rimuju samo kada se rimuju stvari. (Tehnika pjesme, 1923.) Ritam također ne smije biti mehanički, već ekspresivan, odnosno treba odražavati dinamiku unutarnjeg doživljaja.

                                                                               .

Raskinuće

                              .

Ruka pušta tuđu ruku
Bol se smiješi
Pogled stidan bludi pada
Pogled gasne na asfaltu
Asfalt puca
Asfalt ide na dvije
strane brza
trči brže brže Noge stoje
Noge dršću
Noge idu
Koraci se glasno lome
Kuće teške padaju po glavi.

                                                                               .

PREOBRAŽENJA

.

Dosljedan promjeni kao katalizatoru stvaranja, Antun Branko Šimić 1920. godine objavljuje svoju jedinu pjesničku zbirku, Preobraženja, koja je sukus njegovih unutarnjih nemira i traženja, ali i sustavnog rada na usavršavanju pjesničkog izraza. Mnogi će kritičari Preobraženja smatrati krucijalnim djelom hrvatske književnosti te najznačajnijom pjesničkom zbirkom 20. stoljeća, koja uvodi nove kriterije u hrvatsko pjesništvo.

                                                                                            .

Zbirka sadrži 48 pjesama, a otvaraju je, pomalo apologetski, tri pjesme kojima pjesnik predstavlja sebe i svoj pjesnički svijet – Pjesnici, Moja preobraženja i Mladić. Ovim postupkom na neki način unaprijed amnestira svoju poeziju od mogućeg nerazumijevanja, za koje krivnja ostaje na samom čitatelju.

                                                                                          .

Pjesme socijalne tematike pjesnikovo su svjedočanstvo turbulentnih vremena rata i poraća. Pišući o siromasima, gladi, ženama pred uredima, Šimić to ne čini s neke apstraktne, pjesničke visine – ne, on se spušta u cipele onih koji pate, proživljava njihovu patnju kao svoju.

                                                                                       .

Siromasi koji jedu od podne do podne

                                                                                        .

Glad vuče podne bliže i iz nutrine
prazne tijelo tuži i cvili. Al podne
stoji
neumoljivo, daleko

                    .

O ćuti, jadno tijelo,
zaboravi jelo i
jedi strpljenje!

                    .

Da tijelo može barem izdahnuti!
U zadnji čas donese uvijek podne okrepljenje
i tijelo mora da trpi i stenje
razapeto između dva podneva

                               .

O ćuti, jadno tijelo
zaboravi jelo i
jedi strpljenje!

                                                                                                     .                                                                                        .

Ipak, dominantni motivi Preobraženja su ljubav i smrt, koje se neizbježno sudaraju kao dva pola istoga bića, iste duše zaogrnute propadljivim tijelom. Analizirajući riječi koje se najčešće javljaju u zbirci, Marin Franičević dolazi do indikativnih rezultata: riječ tijelo pojavljuje se čak 90 puta, dok se sljedeća najčešća riječ duša javlja tek 56 puta. Ovakav redoslijed upućuje na pjesnikovu bolnu svijest o tijelu kao okovu duše, prostoru neslobode u kojemu duša vrišti, stenje i zaziva oslobođenje, koje neumitno dolazi tek sa smrću.

                                                                                 .

Smrt i ja

                                                                               .

Smrt nije izvan mene. Ona je u meni od
najprvog početka: sa mnom raste
u svakom času Jednog dana ja
zastanem a ona raste dalje u meni
dok me cijelog ne proraste i
stigne na rub mene. Moj svršetak
njen je pravi početak: kad kraljuje
dalje sama.

                                                                            .

Motiv smrti neizbježno priziva religijske i metafizičke motive – sumnju i vjeru u Boga, traženje utjehe u onozemaljskom, u zvijezdama koje sjaje u daljini. Tako se Bog mučitelj do kraja zbirke preobražava u Nađenoga boga, a izgubljeni čovjek u pronađenoga.

                                                                           .

Nađeni bog

                                                                         .

Ne traži boga mišlju; u praznini u
kojoj se miso, tamna sjenka, gubi
Uza te bog je, uvijek u blizini
U stvarima oko tebe, u zvuku i muku

                               .

Bog ti je uvijek najbliži od svega
Diraš ga rukom, gledaš ga u boji neba Bog
ti se smiješi iz jednog dragog lica
i plaši te iz svake stvari: nema tajne

Ne pružaj miso u praznu daljinu Uza
te bog je. Otvori sva čula:

na tebe svjetlost s ljetnog neba pljušti

Bog oko tebe sja treperi miriše i šušti.

                                                                                           .

Pritisnut tijelom i njegovim potrebama, osuđen na lutanje i vječno traženje, čovjeku je ipak dana moć odabira – hoće li svoju dušu pognuti pod teretom tijela i s njime se, na koncu, raspasti u prah, ili će se uzdignuti iznad tijela i prijeći sav u zvijezde. Na tome je tragu Šimićeva vjerojatno najcitiranija pjesma, Opomena, koja možda i najvjernije dočarava unutarnji svijet ovoga pjesnika. Četiri jezgrovite opomene (uz četiri uskličnika!) ujedno su i putokazi i znakovi opasnosti na putu – opasnosti od neproživljenoga života, od života skučenog u zemaljskim strahovima, života vrijednoga žaljenja i života koji se naposljetku raspada u prah, iako je prvotno namijenjen za božansko i zvjezdano.

                                                                                             .

Opomena

                                                                                             .

Čovječe pazi da
ne ideš malen
ispod zvijezda!
.

Pusti da cijelog tebe
prođe blaga svjetlost zvijezda!

                    .

Da ni za čim ne žališ kad se
budeš zadnjim pogledima
rastajo od zvijezda!

                  .

Na svom koncu
mjesto u prah prijeđi
sav u zvijezde!

.

Od Preobraženja do smrti, konačnog preobraženja

                                                                                .

Nakon svoje jedine pjesničke zbirke, Šimić piše i objavljuje svoje pjesme u periodici. Osim pjesničkoga rada, piše oglede, osvrte, eseje i kritike, a značajan je njegov doprinos hrvatskoj likovnoj kritici. Nedostatak formalnog obrazovanja u umjetnosti Šimić nadoknađuje istinskim umjetničkim entuzijazmom i senzibilitetom. Godine 1923., na poziv Milana Begovića, ulazi u redakciju Savremenika, časopisa Društva hrvatskih književnika.

                                                                                  .

Otprilike u to vrijeme Šimić se suočava s početkom bolesti. Tuberkuloza ga, nakon dugoga izbivanja, ponovno vraća u obitelj, doslovno i metaforički – vraća se u Drinovce, gdje ga roditelji ponovno prihvaćaju i zakriljuju ljubavlju i poštovanjem. Neumitan tijek bolesti vodi ga u bolnicu u Dubrovniku te u sanatorij u Cavtatu, gdje i dalje neumorno stvara, a 1924. posvećuje se svom novom časopisu Književnik. Nesvjestan težine bolesti i svojih loših izgleda, planira budućnost sa svojom zaručnicom, Tatjanom Marinić, s kojom je godinama u vezi i kojoj je posvećena njegova jedina pjesnička zbirka.

                                                                                            .

Vraća se u Zagreb, gdje zbog nagloga pogoršanja bolesti završava u bolnici na Zelenom brijegu. Na svojoj bolesničkoj i, kako će se pokazati, samrtnoj postelji, i dalje piše svoje pjesme, sada iz nekog posebnog stanja svijesti – goreći u vrućici tijela i zanosu duše koja se oprašta sa svijetom.

Njegove posljednje dvije pjesme svojevrsni su epitaf prerano preminulome pjesniku, a nazvane su, više nego znakovito, Smrtno sunce i Vraćanje suncu. Objavljene su posthumno u Krležinoj Književnoj republici.

                                                                                               .

Vraćanje suncu

                                                                                               .

Evo me svega svlada težina
Ko potege s nategom, jedva pomaknem ude
Evo me svega svlada vrućina
Ohladit bi me mogla samo hladna zemlja.

                                        .

I glas mi usahnu u grlu suhom
Nikad ga više neću čuti svojim uhom.

                                       .

Zanavijek pustih težini trup i trudne mi ude
Usijanim tijelom grijem oko sebe uzduh žestinom jula

                                     .

Bez glasa gorim, u tjeskobi
Vraćam suncu sve što od njega dobih.

                                                                           .

Antun Branko Šimić, najznačajniji pjesnik hrvatskog ekspresionizma, preminuo je 2. svibnja 1925. godine, s nepunih 27 godina. Umjesto u prah, vratio se svome suncu – koje je, ne zaboravimo, najsjajnija zvijezda našega neba. Njegova poezija još uvijek svijetli naraštajima koji dolaze, a nad glavama im se i dalje nadvija pjesnikova dobrohotna opomena – Čovječe, pazi da ne ideš malen ispod zvijezda!

                                                                                        .

Literatura:

Šimić, Antun Branko. 1963. Pjesme i proza. Zora, Matica hrvatska (biblioteka Pet stoljeća hrvatske književnosti br. 99). Zagreb. Šimić, Antun Branko. 2012. Teški zrak (sabrane pjesme). Školska knjiga. Zagreb.

Petrač, B. Antun Branko Šimić – poezija preobrazba i preobraženja. // Nova Istra. – 16 (2011), 3/4(44) ; str. 249-264

Sabljak, T. A.B. Šimić jučer i danas. // Forum. 35 (1996), knj. 68, 7/8; str. 831-

841

Bagić, K.  Antun Branko Šimić : mogući portret pjesnika . // Quorum. – 13(1997), 4; str. 33-47

Stamać, A. Holistički zapis o Antunu Branku Šimiću. // Forum . – 47 (2008), knj. 79, 1/3 ; str. 239-245